De hoofdfiguur van het plafondstuk is weergegeven op het middendoek. Een in het wit geklede jonge vrouw is hier uitgebeeld als de personificatie van de “Vrijheid”. Zij wordt verdedigd door de krijgshaftige leeuw van Amsterdam, bewapend met zwaard en schild.

In het rechter deel wordt Vrijheid bijgestaan door de personificatie van de Republiek, uitgebeeld door Minerva en een adelaar. Deze figuur verjaagt de ondeugden Nijd en Bedrog, de vijanden van wijs en rechtvaardig bestuur.

Op het linkerdoek vertrapt “Eendracht” de overwonnen en geketende vijanden, gepersonificeerd door twee naakte mannen met dierenhuiden en afgebroken zwaard.

In de linkerhoek wordt de compositie afgesloten door de zeegod van het IJ, afgebeeld met anker en scheepsroer. Op het rechterdoek zien we de riviergod van de Amstel, te herkennen aan de roeispaan. Te samen met Mercurius in het middendeel en de ‘corona navalis’ (scheepskroon) waarmee de Vrijheid wordt bekroond symboliseren de watergoden de belangrijke positie van de scheepsvaart als bron van handel en welvaart in Amsterdam.

Binnenkort meer over het iconografische programma van het plafond en de betekenis van de “Ware Vrijheid” in de politiek en kunst van de Gouden Eeuw.

Tekst: Jephta Dullaart

Van de plafondschilderingen van Gérard de Lairesse uit het Vredespaleis

Introductie

De schilderingen die bijna een eeuw lang het plafond in de “Ferdinand Bolzaal” van het Haagse Vredespaleis hebben gesierd, zijn oorspronkelijk geschilderd voor de ‘Sael’ van het statige pand van burgemeester Andries de Graeff (1611-1678) aan de Amsterdamse Herengracht (nu nummer 446). De Graeff, telg uit een belangrijke regentenfamilie, liet tussen 1669 en 1672 een monumentaal dubbel grachtenpand bouwen aan de ‘Gouden Bocht’. Dit pand staat er nog steeds, maar de plafondschilderingen zijn al lang uit de tuinzaal verdwenen. In 1903 werden de drie plafondschilderingen door de Carnegie Stichting op een veiling te Amsterdam aangekocht voor het nieuw te bouwen Vredespaleis.

De drie plafondschilderingen zijn uitgevoerd in olieverf op linnen dragers.

De plafondschilderingen hebben verschillende afmetingen:

De schilderingen zijn voor het laatst gerestaureerd rond 1912 door de firma Hesterman en Zn. te Amsterdam.

Een verantwoord conserveringsproces start met een schriftelijke en fotografische documentatie. Uit de primaire onderzoeksbevindingen komen keuzes voor m.b.t. tot het conserveringsproces. Elk schilderij heeft een andere bestaans- en ontstaansgeschiedenis welke van invloed is op de huidige conditie van de materialen waaruit het schilderij is vervaardigd.

Materiaaltechnisch onderzoek complementeert het kunsthistorische en schildertechnische onderzoek. Bij conditiebepaling van schilderijen worden de toegepaste stoffen geïdentificeerd en wordt nauwkeurig vastgesteld hoe de huidige toestand wordt aangetroffen. Vervolgens kunnen relaties worden gelegd tussen de eigenschappen van de geïdentificeerde stoffen en de schildertechniek van de kunstenaar in het onderzoeksobject.

1672
Vervaardigd voor eigenaar van Herengracht 446 de heer Andries de Graeff

1875
Alberdingk Thijm beschrijft de plafonds tijdens een bezoek aan het huis ¹

1900
Op gezag van de huidige eigenaar Sint Willebrordus Stichting wordt het plafond-ensemble verwijderd uit Herengracht 446²

1900-1903
Depot Rijksmuseum Amsterdam

1903
Carnegie Stichting verwerft voor fl. 9.130,-- bij veilinghuis Frederik Muller & Co te Amsterdam het plafond-ensemble³. Het ensemble wordt geveild onder de titel “Le Triomphe de la Paix”.

1903-1910
Depot Rijksmuseum Amsterdam. In afwachting van oplevering van het Vredespaleis te Den Haag

1910-1913
Restauratie van het plafond-ensemble door het restauratie-atelier J.A. Hesterman & Zonen te Amsterdam⁴

1913-heden
Plaatsing van het plafond-ensemble in de Bol-zaal van het Vredespaleis

¹ Snoep, Derk P. Gerard de Lairesse als Plafond- en Kamerschilder. Bulletin van het Rijksmuseum. Nr. 18, 1970. p. 161
² Eeghen, Isabella H. van (red.). Vier eeuwen Herengracht. Amsterdam: Amstelodmum, 1976. p. 552
³ Catalogus “Le Triomphe de la Paix”, Frederik Muller & C0, 17 November 1903. Nota archief Vredespaleis
⁴ Correspondentie van het restauratie-atelier J. A. Hesterman & Zonen periode 1910-1913